Musimy zdać sobie sprawę, szczególnie ludzie młodzi, że szkoła to nie tylko budynek bardziej lub mniej estetycznie urządzony, wyposażony w najnowocześniejsze środki dydaktyczne i sprzęt, ale przede wszystkim uczniowie, nauczyciele i rodzice. Szkoła w takim rozumieniu musiała rozwijać się przez lata, by osiągnąć dzisiejszy stan, nie tylko materialny, ale ten najważniejszy, naukowy do którego została pierwszorzędnie powołana. Dla pełniejszego pokazania jej dzisiejszego obrazu, wrócić należy do lat dawnych po to, żeby zrozumieć, iż nic nie działo się samoczynnie i że na obecny stan rzeczy pracowały liczne pokolenia.

      Dzisiaj trudno sobie wyobrazić czasy, w których szkoły w małych miastach, nie mówiąc o wsiach, w ogóle nie istniały, a ich mieszkańcy byli zupełnymi analfabetami nieumiejącymi czytać i pisać. W okresie rozbiorów w zaborze niemieckim i rosyjskim usuwano ze szkół język polski, a w tym ostatnim nie istniał obowiązek szkolny. Połowa ludności centralnej Polski nie umiała pisać i czytać. Szkoła polska funkcjonowała tylko w Galicji i tu istniał obowiązek szkolny, ale nie wszystkie dzieci go spełniały.

      Pierwsza greckokatolicka szkoła parafialna w Horyńcu, kształcąca  17 uczniów, jest wzmiankowana pod rokiem 1784, zaś szkoła działająca przy parafii obrządku łacińskiego znana jest od roku 1800. Dalsze dane o szkołach w Horyńcu spotykamy w 1815 roku, wtedy właśnie Urząd Cyrkularny w Żółkwi pytał gwardiana o. Kajetana Krasuskiego (1814 – 1815), czy w parafii są szkoły i ile dzieci uczęszcza na naukę. Gwardian odpowiedział, że żadnej szkoły w Horyńcu nie ma, a dzieci pobierają jedynie nauki katechizmowe. W roku 1822 gwardian o. Felicjan Matłasiewicz (1822–1825), wspomina: „ (…) że nadal w Horyńcu żadnej szkoły nie ma, dzieci zaś w wieku szkolnym posiada Horyniec – 28, Wólka – 11, Nowiny – 12(…)” Liczby te odnosiły się do dzieci obrządku rzymsko – katolickiego Opis miejscowości w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich” Filipa Sulimirskiego z 1879 r. nie podaje żadnego zapisu o istnieniu w Horyńcu szkoły (T. XI, str. 644).

      Istnieje jednak Deklaracja z datą  30 listopada 1861 r. księcia Ludwika Ponińskiego ( 1827 – 1893 )  spisana w Brzeżanach,  w której książę zobowiązuje się „do przekazywania przez dziesięć kolejnych lat po 4 sągi drzewa opałowego (miary austriackiej) szkole trywialnej [1]  w Horyńcu, w celu polepszenia warunków nauki dzieci w tej szkole”. Brak natomiast informacji, czy po pożarze  w 1812 r. cerkwi w Horyńcu nadal funkcjonowała wyżej wspomniana szkoła przy parafii greckokatolickiej.

      W drugiej połowie XIX wieku władze państwa austriackiego postanowiły budować szkoły społeczne etatowe w miejscowościach, w których zaistniała taka potrzeba. Jednak w Horyńcu nie szybko przystąpiły do realizacji tego zadania. Znajdujemy bowiem pisma gwardiana o. Piotra Kowalika (1852 – 1868) do Cyrkułu w Żółkwi o przyśpieszeniu tej sprawy jeszcze w roku 1862 i 1863. Dokładną datę otwarcia szkoły społecznej etatowej w Horyńcu w roku 1882, możemy znaleźć w publicystyce ukraińskiej Jurija Sudina. Zbudowała ją gmina na polecenie władz austriackich i uczęszczały do niej dzieci bez względu na narodowość i wyznanie.

      Nie w każdej wiosce przekształcono szkoły parafialne w etatowe w tym samym czasie. Gwardian o. Kasjan Serwin pisze o „otwarciu w parafii 6 nowych szkół” dopiero w 1907 r. i dodaje, iż „było to zasługą Towarzystwa Szkoły Ludowej” . Kierownikami szkół byli: w Horyńcu – Katarzyna Frankiewicz- Lewicka, w Wólce – Wanda Karpińska [2],  w Nowinach – Błażej Petryniak.

      Pod koniec 1918 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ogłosiło program opracowany pod kierunkiem Ksawerego Praussa. Zapowiadał on siedmioletnią, obowiązkową szkołę powszechną, a na jej bazie pięcioletnią szkołę średnią / gimnazjum /. Uczyć w niej mieli nauczyciele świeccy, a religii osoby duchowne. Nauczycielom przyznano status urzędnika państwowego; 7 lutego 1919 roku wprowadzono obowiązek szkolny w wieku 7 – 14 lat.

      Nie było jednak możliwości wykonania tych decyzji z prostego powodu, brakowało nauczycieli szkół powszechnych. Powołano więc dwuletnie seminaria nauczycielskie – na poziomie szkoły średniej – w oparciu o jednolity program kształcenia. Seminaria miały dużą wadę – nie dawały bowiem absolwentom uprawnień do podjęcia nauki na studiach wyższych. Takie seminarium powstało w Cieszanowie. Obok nich istniały seminaria pięcioletnie: męskie we Lwowie i żeńskie w Jaworowie. Ukończyli je m. in. Władysław Tabaczek i Helena Łokczewska, późniejsi kierownicy  szkół w Nowinach Horynieckich i  Horyńcu. Drugą ważną przyczyną, która uniemożliwiała realizację zadań w zakresie szkoły powszechnej, był brak budynków. Dlatego siedmioletnia szkoła podstawowa na wsiach była wyjątkiem. Istniały szkoły jedno, dwu i trzyklasowe, co stało się prawie normą. Na uwagę zasługuje wybudowanie w 1937 r. nowego budynku w Horyńcu na Górce ( dzisiejsza ul. Wojska Polskiego) i podniesienie stopnia organizacyjnego szkoły pięcioklasowej do siedmioklasowej. Szkoła otrzymała imię Marszałka Józefa Piłsudskiego.

      Kadrę nauczycielską w Horyńcu od połowy XIX do lat 30 XX w. stanowiły głównie osoby z rodzin Frankiewiczów, Wielkoszewskich i Cisków.

Lata 30-te XX w.

      W dniu 1 września 1939 r. nie rozpoczęto jak zawsze  nowego roku szkolnego, lecz późną jesienią; kierował nią Rosjanin – Bohatyr Grigorij Sawicz. Przypomnę, że od 27 września 1939 r. do 22 czerwca 1941 Horyniec znajdował się pod okupacją sowiecką. Czwartą część uczniów stanowiły dzieci sowieckich oficerów i pracowników cywilnych, fachowców kierujących budową bunkrów Linii Mołotowa oraz koszar dla wojska.

      Szkoła zachowała ciągłość nauczania do czasu spalenia jej przez Ukraińców we wrześniu 1945 r. Po spaleniu nauka odbywała się w budynku zastępczym, (dziś przy ulicy Zdrojowej), który do czasu wojny był własnością Żyda Lampera. W 1947 r. uczono już w  odremontowanej „starej szkole”, a budynek zastępczy był siedzibą gromadzkiej rady narodowej, mieściły się tam również izby lekcyjne, a po 1967 gminna biblioteka publiczna pod kierownictwem Joanny Tomusiak.

Budynek szkolny 1958 r.

Nauczyciele SP w Horyńcu w r. szkol 1965/1966. (Stara szkoła). Od lewej stoją: Barbara Rokosz Cioch (biol.), Marian Brzuchacz (hist.), Maria Marcinek (kl.  I – IV), Tadeusz Marcinek (w. f .) ,Władysław Tabaczek (mat., fiz., chem.), Janusz Burek (zaj. prakt. tech., plast.), Janina Fircowicz (kl. I –IV), Marian Szymański (j. pol., j. ros.) Maria Jelinek. (zaj. prakt., tech., kl. I-IV). Od lewej siedzą:: Maria Łania (j. pol.), Joanna Puk- Szpyt (j. pol.), Wiesław Opaliński kier. szkoły(geogr.), Halina Krass (w. muz., kl. I-IV ), Anna Kogut -Bizior (mat., kl. IV).

W Horyńcu z każdym rokiem zwiększała się liczba mieszkańców i tym samym przybywało dzieci. W roku szkolnym 1965/1966 uczono już na trzeciej zmianie. Staraniem władz wojewódzkich: Związku Nauczycielstwa Polskiego i Kuratorium Szkolnego w Rzeszowie, już wcześniej, bo w 1962 roku zapadła decyzja o budowie nowej szkoły, Oddano ją do użytku 10 grudnia 1967 roku. Była to druga placówka szkolna w powiecie, po szkole nr 2 w Lubaczowie pod względem liczby sal lekcyjnych, wyposażona w komplet środków dydaktycznych, mająca salę gimnastyczną, pracownie przedmiotowe, bibliotekę, świetlicę opiekuńczo – wychowawczą i zaplecze kuchenne. Nie została zbudowana w ramach akcji „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie” i nie jest „Tysiąclatką”; lecz powstała z pieniędzy Funduszu Budowy Szkół i Internatów oraz ze zbiórek społecznych i otrzymała imię Marcelego Nowotki. Kierownikiem szkoły w tym czasie był Wiesław Opaliński (1962 – 1970). W Radrużu funkcjonowała szkoła filialna kl. I-IV, (kierownik Helena Nepelska), w Nowinach Horynieckich szk. f. kl. I-IV( Władysława Stopyra), Świdnicy szk. f.  I-IV (Maria Gnap), a w Wólce Horynieckiej szkoła I-VI (Aniela Rejman). Uczniowie z tych miejscowości realizowali obowiązek szkolny w klasach wyższych w Horyńcu.

      Rok 1966 to koniec funkcjonowania siedmioletniej szkoły podstawowej w Polsce. Na podstawie zarządzenia Ministra Oświaty z dnia 25. 09. 1965 r., od 1 września 1966 r. wprowadzono klasę VIII dla dzieci urodzonych po 1 lipca 1952 r.  Urodzone przed 1 lipca tegoż roku kończyły siedmioklasową szkołę w r. szk. 1965/1966. Liczba uczniów systematycznie wzrastała i po raz pierwszy w dziejach szkoły, w roku szkolnym 1967/1968 utworzono oddział klasy „c” ( klasę VIII „c” ).

      W ramach programu pilotażowego 1września 1972 r. powołano w Polsce  pierwsze zbiorcze szkoły gminne. Władze powiatowe w Lubaczowie w porozumieniu z Kuratorium Oświaty w Rzeszowie wybrały Szkołę Podstawową w Horyńcu jako wdrożeniową. Na stanowisko gminnego dyrektora szkół powołano dyr. SP w Horyńcu Mariana Szymańskiego (1970 – 1975), któremu podlegały wszystkie placówki oświatowe: SP Nowe Brusno, dyr. Zdzisław Brożyniak, SP Podemszczyzna, dyr. Kazimierz Greń, SP Werchrata, dyr. Jan Chmielowiec, SP Dziewięcierz, dyr. Leszek Jarosławiec.
W pozostałych gminach szkoły zbiorcze rozpoczęły pracę z dniem 1. 09. 1973 r.

      Zbiorcze szkoły gminne zlikwidowano 1. 09. 1984 r., gdy powstały inspektoraty oświaty i wychowania w urzędzie gminy. Szkoły stały się więc samodzielnymi placówkami oświatowymi, podległymi bezpośrednio inspektorowi oświaty. W Horyńcu Józefowi Złonkiewiczowi i jego zastępcy Mieczysławowi Wilczyńskiemu, a ci naczelnikowi gminy Edwardowi Rogali. W tym samym roku kierownictwo szkoły w Horyńcu powierzono ponownie Marianowi Szymańskiemu (1984 – 1999).

      W dniu 8 marca 1990 r. Sejm przyjął ustawę o samorządzie gminnym, w wyborach do rad gmin 27 maja 1990 wyłoniono nową radę gminy. Wyraźnie zaczęła zmniejszać  się liczba dzieci w sąsiednich miejscowościach, wskutek czego z dniem 31.08 1996 r. została zlikwidowana szkoła w Podemszczyźnie, z dniem 31. 08. 1997 w Wólce Horynieckiej, a 31.08. 1998 w Dziewięcierzu.

      W 1989 roku, tuż przed wyborami 4 czerwca, zapadła decyzja o przywróceniu szkole imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego.

      Uroczystość odbyła się 12 maja 1990 r.
      W 1999 polska szkoła przeżyła kolejną reformę, powstały gimnazja. Na sesji Rady Gminy w Horyńcu Zdroju w dniu 12. 03. 1999 r. podjęto uchwałę w sprawie „Założenia Gimnazjum Publicznego w Horyńcu –  Zdroju” od dnia 1 września 1999 r. i przekształceniu szkół ośmioklasowych w sześcioklasowe w Horyńcu – Zdroju, Bruśnie Nowym i w Werchracie. Dyrektorem gimnazjum, które nosiło imię Króla Kazimierza Wielkiego został Ryszard Lewientowicz.

      W kolejnych latach szkołą podstawową kierowali dyrektorzy: Ryszard Urban (1999 -2006 ) i Dorota (Ważna) Rachwalik (2006-nadal).

Fragment tekstu: Marian Szymański, Historia Szkoły Podstawowej w Horyńcu- Zdroju”

Marian Szymański

Bibliografia:

1. Dzieje narodu i państwa polskiego. Nr XV Kraków, PWN 1986
2. Kategoria Szkoły. Oświata Austro – Węgier. Sierpień 2012.
3. Jurij Sudin, Oświata na Lubaczowszczyźnie w drugiej połowie XIX i pierwszej połowie XX stulecia
4. Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. 1918 – 1928. Księga Pamiątkowa. Kraków Warszawa 1928
5. Kronika klasztoru OO. Franciszkanów w Horyńcu
6. Borski Janusz Marek, Rodzina Frankiewiczów, Wielkoszewskich i Cisków. Zbiory prywatne
7. Archiwum UG w Horyńcu – Zdroju

[1] W 1805 r. cesarz Austrii Franciszek I wprowadził szkołę trywialną. Szkoła trywialna. ( łac. trivialis  oznacza pospolity, gminny). Nauka trwała trzy lata, ujęta w dwa stopnie nauczania: I stopień nauczania trwał 2  lata, II stopień nauczania – 1 rok. Ustawa ta nie była w praktyce realizowana, aż do połowy XIX wieku. Data podpisania Deklaracji (30 listopada 1961) przez ks. Ludwika Ponińskiego może dowodzić, że szkoła parafialna została przekształcona w szkołę trywialną.

[2]Wanda Karpińska z domu Czopko, córka Józefa i Franciszki Bednarskiej z Przemyśla, wyszła za mąż za Józefa Karpińskiego.